ΠΗΓΕΣ

Για την τροφοδότηση της ΒΔ με προσωπογραφικές πληροφορίες χρησιμοποιήθηκαν όλες οι διαθέσιμες πηγές για τον 13ο αιώνα. Οι πηγές αυτές, άλλες εκδεδομένες και άλλες ακόμη ανέκδοτες, ανήκουν σε δύο μεγάλες κατηγορίες: τα έγγραφα και τα αφηγηματικά κείμενα (ιστορίες και χρονικά), με τα πρώτα να αποτελούν το κατ’ εξοχήν πρωτογενές υλικό, καθώς οι αφηγήσεις για την εποχή που μας ενδιαφέρει είναι όχι μόνο εξαιρετικά περιορισμένες, αλλά και μεταγενέστερες. Στα έγγραφα περιλαμβάνονται τόσο εκείνα των μητροπολιτικών και τοπικών δημόσιων υπηρεσιών όσο και τα συμβολαιογραφικά, ενώ δεν λείπουν και κάποια λίγα έγγραφα που είχαν εκδοθεί από την καθολική Εκκλησία. Γενικά, η συντριπτική πλειονότητα των πηγών που διαθέτουμε για τον 13ο αιώνα αφορά την Κρήτη, ως τη μεγαλύτερη και σημαντικότερη βενετική αποικία, και πολύ λιγότερο τις υπόλοιπες αποικίες (Μεθώνη, Κορώνη, Κύθηρα). Επίσης, από την Κρήτη καλύπτεται κυρίως η πρωτεύουσα Χάνδακας και το διαμέρισμά της, και κατά πολύ λιγότερο το υπόλοιπο μεγάλο τμήμα του νησιού. Ακόμη όμως και έτσι, οι προσωπογραφικές πληροφορίες που συγκεντρώνονται αποτελούν ένα χαρακτηριστικό δείγμα των νέων τοπικών κοινωνιών του 13ου αιώνα.

Στη συνέχεια θα εστιάσουμε στις πηγές που αφορούν την Κρήτη του 13ου αιώνα, καθώς σε αυτή τη φάση υλοποίησης του έργου η ΒΔ δεν τροφοδοτείται ακόμη με υλικό για τις υπόλοιπες βενετικές αποικίες. Το υλικό αυτό θα προστεθεί στην επόμενη φάση του έργου. Τα διαθέσιμα δημόσια έγγραφα του 13ου αιώνα, τόσο από το αρχείο του Δούκα της Κρήτης όσο και από τις αρχειακές σειρές των μητροπολιτικών υπηρεσιών και τα οποία αφορούν τόσο την Κρήτη όσο και τις υπόλοιπες αποικίες, δεν χαρακτηρίζονται δυστυχώς από την ποικιλία εκείνων που διασώζονται από τους επόμενους αιώνες. Μεταξύ των δημόσιων εγγράφων περιλαμβάνονται όσες αποφάσεις του δόγη και των συμβουλίων της Βενετίας έχουν διασωθεί από τον 13ο αιώνα και αφορούν ζητήματα των αποικιών της, μεταξύ αυτών και οι πολύ σημαντικές συμφωνίες αποστολής αποίκων από τη Βενετία στην Κρήτη κατά το πρώτο μισό του αιώνα, καθώς και άλλα σημαντικά δημόσια έγγραφα για τις άλλες αποικίες. Από την ίδια την Κρήτη διαθέτουμε έναν μικρό μόνο αριθμό δουκικών εγγράφων, τα οποία ωστόσο είναι σημαντικά και με πλούσιο προσωπογραφικό υλικό. Πρόκειται για τις συνθήκες που είχαν υπογράψει οι κατά καιρούς δούκες Κρήτης με τους ντόπιους επαναστάτες κατά τη διάρκεια του 13ου αιώνα, καθώς και λίγα με άλλα σημαντικά ζητήματα των βενετικών αποικιών στον ελληνικό χώρο.

Μια εξαιρετικά σημαντική πηγή αποτελούν τα διασωθέντα κτηματολόγια ή αλλιώς «Κατάστιχα των φέουδων της Κρήτης» (Catastici Feudorum Crete). Πρόκειται για αντίγραφα των αρχών του 14ου αιώνα, τα οποία ωστόσο έχουν συμπεριλάβει όλες τις καταχωρίσεις και τα σχετικά έγγραφα του 13ου αιώνα. Αν και καλύπτουν μια περιορισμένη γεωγραφική ζώνη της Κρήτης, περικλείουν πολύτιμες και πλούσιες πληροφορίες για την τοπική προσωπογραφία και τοπογραφία. Ξεχωριστή επίσης περίπτωση αποτελεί το λεγόμενο «Κατάστιχο εκκλησιών και μοναστηριών του Κοινού» (Catasticum ecclesiarum et monasteriorum comunis), το οποίο είναι μια συλλογή εγγράφων, η οποία συγκροτήθηκε το 1320-1321 με στόχο τη διευκρίνιση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος εκκλησιών και μοναστηριών στην ευρύτερη περιοχή του Χάνδακα (Παραχάνδακας και κρατικά χωριά), εξαιτίας της διαμάχης μεταξύ δημοσίου και τοπικής λατινικής αρχιεπισκοπής. Η συλλογή αυτή διασώζει πολλά έγγραφα και πλούσιες προσωπογραφικές πληροφορίες του 13ου αιώνα.

Από την άλλη πλευρά, τα πρωτόκολλα των συμβολαιογράφων του 13ου αιώνα, τα οποία έχουν διασωθεί είναι και αυτά περιορισμένα, συγκριτικά και πάλι με εκείνα των επόμενων αιώνων, αλλά περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό συμβολαίων. Από την Κρήτη σώζονται τμήματα των πρωτοκόλλων επτά συμβολαιογράφων (έξι εκδεδομένων και ενός ανέκδοτου), τα οποία καλύπτουν την περίοδο 1271-1306, και άλλων πέντε συμβολαιογράφων (όλων ανέκδοτων), τα οποία καλύπτουν την περίοδο 1316-1320.

Η Κρήτη καλύπτεται από ένα σύνολο περίπου 9.500 εγγράφων, τα 6.000 περίπου από αυτά εκδεδομένα και τα 3.500 περίπου ανέκδοτα. Από το σύνολο αυτό, τα 3.750 είναι δημόσια έγγραφα και τα 5.750 συμβολαιογραφικά.

Από τις αφηγηματικές πηγές ξεχωρίζει στην πραγματικότητα μία, εκείνη του «Χρονικού της βενετικής ιστορίας» του Lorenzo de Monacis, το οποίο περιλαμβάνει δύο «βιβλία» που αφορούν αποκλειστικά την Κρήτη. Ο συγγραφέας είχε υπάρξει γραμματέας της δουκικής γραμματείας του Χάνδακα στα τέλη του 14ου και τις αρχές του 15ου αιώνα. Είχε επομένως στη διάθεσή του αρχειακό υλικό της εποχής και για το λόγο αυτό το χρονικό του, που συντάχθηκε πριν από τον θάνατό του στην Κρήτη το 1428, θεωρείται γενικά αξιόπιστο, κυρίως όσον αφορά το προσωπογραφικό υλικό, αν και ελέγχεται ως ιδιαίτερα μεροληπτικό ως προς τις απόψεις του συγγραφέα.

Αναλυτικός κατάλογος των πηγών

1205-1320

Επισημαίνεται ότι στην παρούσα έκδοση της Βάσης Δεδομένων δεν έχουν ακόμη περιληφθεί όλες οι παρακάτω πηγές που αφορούν την Κρήτη. Η Βάση Δεδομένων θα εμπλουτίζεται σταδιακά με νέες πηγές αρχικά από την Κρήτη και στη συνέχεια και από τις άλλες αποικίες, και θα ενημερώνεται στις επόμενες εκδόσεις της.

1. Εκδεδομένες πηγές

1.1. Δημόσια έγγραφα Βενετίας (για όλες τις αποικίες)

G. L. Fr. Tafel - G. M. Thomas, Urkunden zur älteren Handelsund Staatsgeschichte der Republik Venedig, τ. 1, Bιέννη (Fontes Rerum Austriacarum, 13) 1856; τ. 2, Bιέννη 1856; τ. 3, Bιέννη 1857.
G. M. Thomas, Die ältesten Verordnungen der Venezianer für auswärtige Angelegenheiten, Μόναχο 1873.
R. Predelli, I libri commemoriali della Republica di Venezia. Regesti, τ. 1-8, Βενετία 1876-1914.
Σ. M. Θεοτόκης, Θεσπίσματα της Bενετικής Γερουσίας 1281-1385, Mνημεία της Eλληνικής Iστορίας, τ. B1, Aθήνα 1936.
R. Cessi, Deliberazioni del Maggior Consiglio di Venezia, τ. Ι-ΙΙΙ, Μπολόνια 1931-1950.
Cassiere della bolla ducale. Grazie – Novus Liber (1299-1305), a cura di Elena Favaro, Venezia 1962.
F. Thiriet, Délibérations des Assemblées vénitiennes concernant la Romanie, τ. 1 (1160-1363), Παρίσι 1966.

1.2. Δημόσια έγγραφα Κρήτης

G. M. Thomas, Commission des Dogen Andreas Dandolo für die Insul Creta vom Jahre 1350, Mόναχο 1877.
E. Gerland, Das Archiv des Herzogs von Kandia im Königl. Staatsarchiv zu Venedig, Στρασβούργο 1899.
G. B. Cervellini, Documento inedito veneto-cretese del dugento, Πάδοβα 1906
G. Scaffini, Notizie intorno ai primi cento anni della dominazione veneta in Creta, Alessandria 1907, appendice.
Σ. M. Θεοτόκης, Iστορικά κρητικά έγγραφα εκδιδόμενα εκ του Aρχείου της Bενετίας. Aποφάσεις Mείζονος Συμβουλίου Bενετίας 1255-1669, Aθήνα 1933.
K. Δ. Mέρτζιος, H συνθήκη Eνετών - Kαλλέργη και οι συνοδεύοντες αυτήν κατάλογοι, Kρητικά Xρονικά 3 (1949), 262-308.
Duca di Candia. Bandi (1313-1329), έκδοση: Paola Ratti-Vidulich, Fonti per la Storia di Venezia. Sez. I - Archivi Pubblici, Bενετία 1965.
Κατερίνα Μπαντιά, Η βενετοκρητική συνθήκη του 1265. Διπλωματική έκδοση του κειμένου, Κρητική Εστία 2 (1988), 102-135.
Χρύσα Α. Μαλτέζου, Concessio Crete. Παρατηρήσεις στα έγγραφα διανομής φεούδων στους πρώτους Bενετούς αποίκους της Kρήτης, Λοιβή. Eις μνήμην Aνδρέα Γ. Kαλοκαιρινού, Hράκλειον 1994, 107-131.
Z. N. Tσιρπανλής, «Kατάστιχο εκκλησιών και μοναστηριών του Kοινού» (1248-1548), Iωάννινα 1985.
Χ. Γάσπαρης, Catastici Feudorum Crete. Catasticum Sexterii Dorsoduri. 1227-1418, τ. Α – Β, Αθήνα 2004.
Χ. Γάσπαρης, Catastici Feudorum Crete. Catasticum Chanee. 1314-1396, Αθήνα 2008.

1.3. Συμβόλαια Κρήτης

Pietro Scardon. Imbreviature (1271). Documenti della colonia veneziana di Creta, έκδ. A. Lombardo, Tορίνο 1942.
Leonardo Marcello. Notaio in Candia. 1278-1281, έκδ. M. Chiaudano - Antonino Lombardo, Bενετία 1960.
Pietro Pizolo. Notaio in Candia, έκδ. S. Carbone, τ. 1, 1300, Bενετία 1978· τ. 2, 1304-1305, Bενετία 1985.
Benvenuto de Brixano.Notaio in Candia. 1301-1302, έκδ. R. Morozzo della Rocca, Bενετία 1950.
Stefano Bono. Notaio in Candia (1303-1304), έκδ. G. Pettenello και S. Tiepolo, Βενετία 2011.
The documents of Angelo de Cartura and Donato Fontanella Venetian notaries in fourteenth-century Crete, έκδ. A. M. Stahl, Ουάσιγκτον 2000.
Wills from the Late Medieval Venetian Crete. 1312-1420, έκδ. Sally McKee, Oυάσιγκτον 1998.

1.4. Συμβόλαια Βενετίας

Notaio di Venezia del sec. XIII. (1290-1292), έκδ. Manuela Baroni, Βενετία 1977.
Documenti del commercio veneziano nei secoli XI-XIII, a cura di R. Morozzo della Rocca e A. Lombardo, v. II, Torino 1940.
Nuovi documenti del commercio veneto dei secoli XI-XIII, a cura di A. Lombardo e R. Morozzo della Rocca, Monumenti storici pubblicati dalla Deputazione di Storia Patria per le Venezie, Treviso 1953.

1.5. Αφηγηματικές πηγές (Χρονικά)

FLAMINIUS CORNELIUS, Creta Sacra, τ. 2, Βενετία 1755 (ανατύπωση, Μόντενα 1971)
LAURENTII DE MONACIS Veneti Cretae cancellarii chronicon de rebus Venetis ab U. C. ad annum MCCCLIV, Venetiis MDCCLVIII.

2. Ανέκδοτες πηγές

2.1. Δημόσια έγγραφα Βενετίας

ASV (= Archivio di Stato di Venezia), Senato, Misti, Deliberazioni Miste, Rubrica (1293-1384)
ASV, Maggior Consiglio, Deliberazioni. Registri, Fractus; Luna, Zaneta, Pilosus; Magnus et Capricornus; Presbiter
ASV, Minor Consiglio, Lettere. Registro (1308-1310)

2.2. Δημόσια έγγραφα Κρήτης

ASV, Duca di Candia, b. 19 (Catastica Varia)
ASV, Duca di Candia, b. 20 (Catastica Varia)
ASV, Duca di Candia, b. 26, q. 1 (1318-1320) (Sentenze)
ASV, Duca di Candia, b. 29, q. 1 (1318-1320) (Memoriali)

2.3. Συμβόλαια Κρήτης

ASV, Notai di Candia, b. 115, notaio Crescenzio Alessandrino (1281-1285)
ASV, Notai di Candia, b. 233, notaio Leonardo Querini (1316-1337)
ASV, Notai di Candia, b. 233, notaio Bartolomeo Querini (1317-1325)
ASV, Notai di Candia, b. 233, notaio Angelo Donno (1317-1330)
ASV, Notai di Candia, b. 9, 233, notaio Andrea de Bellamore (1318-1330)
ASV, Notai di Candia, b. 142, notaio Benedetto da Milano (1319-1330)

2.4. Αφηγηματικές πηγές (Χρονικά)

ANDREA CORNER, Historia di Candia, cod. marcianus 286, classe VI
NICOLO TREVISAN, cod. marcianus 519, classe VII, coll. 8438
ANTONIO KALERGIS, Commentarii delle cosse fatte dentro e fuori del Regno di Candia, scritti da Antonio Calergi, gentilhuomo venetiano, cod. marcianus 155, classe VI, coll. 5801